L’INTIGA SALÉNA ”CAMILONA” ’D ZIRVIA
L’utma saléna in Evropa in dôv us prudùş e’sêl incôra cun e’ mëtud tradiziônel e atréz ’d legn.
Cvêlc Sòci dla Sucitê Culturèla cun urgój e contenua la pruduziôn de sêl cun sta milenèria tradiziôn,
acsè cóma i nóst genitôri i s à tramandê a vôşa, žà da burdèl a zughêmia int la saléna imparênd a druvê i intig arzmént’d lavôr.
Zirvia truvênds in bulê Etrosc; probabilment, j è stê lô che par prèm i cminzèt la pruduziôn de sêl, grêzia a e’cêr salê naturêl atôrna a li.
Pió têrd i vnèt i Gric fundênd e paēş ’d Ficocle, che in Grēc e vô dì ”lêg de biş”.
Zirvia, pu, durént l’Impēr Rumân, la dvintèt ona dal pió impurténti zitê dl’Adriàtic.
I atréz ’d legn i è ’d ëpùca rumâna ; cóma par eşēmpi
Rësta = da e’latén”restis” cörda ch’la sarviva a tirê al burcëli carghi’d sêl int i magazén
Rabiël = da e’venat ”rabio” rastël sénza dént par spianê la mêlta
Stura = têrd latén ”storea” câna valéna intrizêda a forma ’d cvērta
Zôran = êlt italic”gottazza”fàfan ’ad legn par butê l’acva
Cótg = latén ”cotex” zilèndar’d legn par spianê e’ tarnaz
Tómba = latén ”tumba” şlêrg par sistimê e’ mônt de sêl
Ghêvar = zeltic/latén ”gabalus” atréz par spenzar e sêl cun on mâng ’d 3 – 4 mìtar
Zèman = latén ”geminae” canalin int e’mëz dla saléna par scarghê l’acva da i cavdén
Şmövar = latén ”exmovere” şmövar e dê zó la cristàlizazion de sêl
Incù la Sucitê l’è urgujosa ’d dedichê pêrta de témp lèbar int la saléna ”Camilona” sóta forma ’d vuluntariê, cun almânc 18 sòci ch’i lavora tót e’ témp dl’ân par la prudùzion de sêl. Cvèst l’è un lavôr masacrênt e pin ’d sacrifizi, fàt par la cvēşi tutalitê da schēlz da la maténa a l’êlba fèna a e’calê de sôl.
Par prudùsar e sêl us cminzipia a lavurê i prèm ’d mêrz scarghênd l’acva da la saléna e ardùşar e livël dl’acva che in invēran l’éra ’d 1,5 mìtar. St’avarténza l’è nicisêria par nò fê giazê e’ fónd int l’invēran e par evitê ’d fê crèsar al grasëli sôra la mêlta, strascénti par la saléna.
Dòp un pôch la saléna l’afiora ’d pòsta, int e’ méntar l’acva la s fà pasê da ’na vasca a ch’l’êtra mantnênd i livël un pô bas par putê cójar al mêlti e arciutê al varzèli e i vargulén e putej caminê int la staşôn, schēlz,evitênd ch’i şgaravela.
Vērs la mitê ’d maz la şvapuraziôn dl’acva la s’êlza fèna a 18° grêd ”Beaume”(schêla dla dénsitê dl’acva salêda) peró sèmpra şgond al cundiziôn de témp.
A ste pônt un gnê pió témp da pērdar e tót i cavdén i vén tirê a e’sôl liscênd tót e’ piân de cavdén e la mêlta gratêda, butêda via da la pindēgula de zèman fèna e canêl ’d scarg. Sti ùtom esènd pió bas de cavdén, la mêlta gratêda la s’aveja sénza l’apôrt umân.
Ste tratamênt e vén fàt cun e’ ghêvar da salinēr pradg, i cavdén bèn spianê e lisê i vén lasê a e sôl par cvêlc dè a cuşinês fêna tânt che la mêlta da nigra la dvénta grişa arvéndas dal carvàj lêrghi e fóndi, dóp ’d che e’ piân e vén spianê cun e’ cótg.
Int e méntar l’acva di sarvidùr carsuda fêna a 22° grêd ”Beaume” la s traveşa int i cavdén, ciutêndi cun un livël ’d almânc 1 o 1½ cm ’d acva.
Lasênd la şvapurê incalurìda da i raz de sôl carşend dè par dè fèn ’d arivê a i 25° grêd, dóp la şvapuraziôn dl’acva, da sta grêdaziôn in só la fnès e i cavdén i cménza à simnê e’ sêl dè par dè. e par 5 dè u s’aliménta i cavdén da i sarvidùr, spachend ch’la cròsta de sêl cristalizêda int e’cavdén cun e’ ghêvar ogni dó o tre ôri, mantnênd sèmpar e’ livël dl’acva bastânt bas, acsè e sêl caschênd zó int e’ fónd u s’azónz a cvèl zà cristalizê int i dè prèma. Dóp a zéncv dè e’ sêl l’è zà prênt par èsar cavê. Ste sistēma l’è ciamê ”a arcölta moltipla” o sistēma Zariòt. E’sêl e vén cavê da l’acva cun di atréz ’d legn,
ciamê palunzël, paniri e cariul pre traspört fèn a la tómba. A cvè e sêl l’armén espost a e sêl têt la staşôn sughêndas e stirilizêndas sóta i raz ultraviulet. Cóm’avēm dèt la ”Camilona”l’è l’ónica saléna incôra èsisténta cun ste sistēma ’d pruduziôn in Evropa e la rapresénta nénca ona grânda tiragg turèstic e ónica int e’ su zéntar. Par ste mutiv ”Zirvia” la dvintarà sèmpar pió culturalmént impurtânta.
La pruduziôn de sêl la dipènd esclùsivamént dal cundiziôn de témp, tânt pió e’ sôl e splênd cvânt pió tunelèdi ’d sêl us prudurà. Se par sfurtôna e dvès piövar, e’ sêl int i cavdén us sfà a e’ cuntat dl’acva dôlza inciusêndas a tal pónt da ras-cêl e butêl via int e’ zèman e int e’ canêl, arcminzênd cóma int e’ mēş ’d maz a ripristinê e’ fónd di cavdén , sughêndi e lasêndi a e’sêl par un pù ’d dè ripristinênd dêp a cvêlc dè la cristalizaziôn de sêl.
Cvêlca nutizia störica sôra la saléna ’d Zirvia
E po d’ès che i Etrosc i sia sté i prèm a prudùsar e sêl, zirca 2000 ân fà, dóp i avnét i Gric e i Venet fèna l’ocupaziôn rumâna, zà a chi témp e’sêl l’éra definì ”l’Or biânc” tânt l’éra preziôş e sarviva nénca cóma mëz ’d scâmbi o ’d pagamént.
Al saléni ’d Zirvia int e’ medioev agl’éra cuntrulêdi nénc da i Malatesta, che i ni traèt ’na masa ’d benefizi, pirdéndli dóp parècc lòti e gvëri.
E’Stêt dla Cişa e i Pēpa i aliméntèt fundalmént e’şvilóp par la pruduziôn de sêl, dêda l’impurtânza de stès e fòt e Pêpa Inucenz XII°, avènd a cör la zitadinénza ’d Zirvia Vëcia, (tramëz al saléni) Ch’la staséva par istènguer s, e fašèt acsè che int e’ 1697 e dašét l’ôrdan ’d custruì l’atuôla Zirvia, şmantlênd l’abitê mêlsân int e’mëz dla saléna.
Napuleon ocupênd l’Italia a i prèm de 1800, e mitèt fèn a e dumèn la saléna ’d Zirvia de Stêt dla Cişa e dóp a tânt ân ’d transiziôn, fèna e 1860, cun la fundaziôn de Stêt Itagliân al saléni al pasét sóta e’ cuntról ’d di Monopoli de Stêt.
L’instalamênt Grēc ’d Ficocle, numinê ”lêg de biş”. us truvéva int e’ mëz dal saléni acsè cóma Zirvia Vëcia ch’la distéva zirca 2,5 km. da e’ mêr cun ona pupulaziôn ’d cvêlc miêra ’d ânmi. St’ùtma l’avnét smantelêda atôrna e’ 1697 fabrichênd l’atuèla Zirvia, avşén a e’ mêr, la pupulaziôn d’alôra la cuntéva ’d zirca 3000 parsôni, a e dè d’incù agl’è försi pió ’d 30000.
E pirimetar dal saléni l’è ’d zirca 14,2 km cun ona superfiza ’d 827 ëtar, incôra a e’dè d’incù e’ cumprensori l’è sóta e’ livël de mêr intôran a 70 cm, una völta nicişêri par l’apruvedamênt dl’acva da e’ mêr atravērs i canēl, grêzia a la gônfa.
152 agl’éra al saléni de cumprensori fèna e’1958, dóp agl’j è stêdi trasfurmêdi int e’ sistëma industriêl. E nóm dla saléna ”Camilona” l’è da atribuì a e’ prèm propietêri, che cun i su 47 cavdén (’d 12 x 3m.) la po prudùsar fèn a 1800 ql. ’d sêl par staşôn , nonostânt la fòs la pió znina ’d tót e’ cumprensori.
152 i éra nénc i salinēr, che i ciapéva da e’ Stêt óna pêga ’d 200 zurnêdi ’d lavôr a l’ân e un còtum sôra la pruduziôn par ql. e j éra ublighê ’d paghês i atréz e i cavadùr par cavê e’ sêl. I cavadùr staşunêl i éra zirca 350 ( 75% dóni e 25% óman)
tóta la pruduziôn de sêl de Stabilimênt, şgond e témp e la staşôn, l’arivéva a zirca 350000 ql.’d sêl. La particularitê de sêl ’d Zirvia la cunsést int ’na ecezionêla e pura qvalitê ’d sêl marén, ciamê nénc ”sêl dôlz” parchè e cuntén e’ 98% ’d Cloruro ’d Sodi e óna carénza ’d minarêl amêr cóma (Magnesum e Putasum), 2% ’d umiditê e rëst ’d minarël che l’acva salêda de mêr la cuntén e che i n’è nuciv par l’aliméntaziôn.
Tradot in Zariot da E.ad Bartoz